مزاج شناسی در طب سنتی
احتمالا تا به حال زیاد شنیده اید که می گویند فلان ماده غذایی طبعش گرم یا سرد است. این اصطلاحات مربوط به طب سنتی ایرانی است که طبع یا مزاج را به ۴ گروه اصلی تقسیم می کند. البته در کل ۹ مزاج داریم. مزاج ها بر اساس ۴ ویژگی گرمی، سردی، خشکی و تری به ۹ مزاج مختلف تقسیم می شوند. بگذارید مزاج ها را به شکل مختصات جغرافیایی تقسیم بندی کنیم. شرق را گرم، غرب را سرد، شمال را تر و جنوب را خشک در نظر می گیریم.
در ناحیه شماره ۱ گرمی بر سردی غلبه دارد اما از نظر تری و خشکی وضعیت بدن متعادل است. این ناحیه مربوط به مزاج گرم و معتدل است. منطقه ۲ کسانی هستند که گرمی بر سردی و تری بر خشکی غلبه دارد. افراد این منطقه مزاج گرم و تر (دم) دارند. به همین صورت در ناحیه ۳ بدن نه طبع گرم و نه طبع سرد دارد اما تری به خشکی غلبه دارد. ناحیه ۳ مربوط به مزاج تر و معتدل است. در ناحیه ۴ سردی بر گرمی و تری بر خشکی غلبه دارد که مربوط به مزاج سرد و تر (بلغم) می باشد. ناحیه ی ۵ خلاف ناحیه ۱ است یعنی سردی بر گرمی غلبه کرده ولی از نظر تری و خشکی متعادل است. این ناحیه نیز مزاج سرد و معتدل را معرفی می کند. در منطقه ی ۶ که سردی بر گرمی و خشکی بر تری غلبه دارد مزاج سرد و خشک (سودا) قرار دارد. منطقه ۷ معرف مزاج خشک و معتدل است که خشکی بر تری غلبه دارد ولی گرمی و سردی در تعادل هستند. ناحیه ی ۸ که مربوط به مزاج گرم و خشک (صفرا) است گرمی بر سردی و خشکی بر تری غلبه کرده است. در پایان مزاج معتدل را داریم که در مرکز یعنی ناحیه ۹ قرار دارد. البته همانطور که می گویند یک تصویر از هزار کلمه گویا تر است و نمودار بالا به سادگی ۹ مزاج اصلی را به شما نشان می دهد. همانطور که در ابتدا گفتیم ۴ مزاج اصلی داریم که به آن ها مزاج های دم (گرم و تر)، بلغم (سرد و تر)، سودا (سرد و خشک) و صفرا (گرم و خشک) می گویند که اکثر افراد این مزاج ها را دارند.
حتما برایتان سوال شده است که از نظر طب سنتی مزاج شما چیست؟ برای تشخیص مزاجتان باید به متخصص طب سنتی مراجعه کنید اما در ادامه توضیحاتی از نشانه های مزاج های مختلف را خدمتتان ارائه می کنیم :
- رنگ پوست : یکی از ساده ترین نشانه ها برای تشخیص مزاج رنگ پوست است. رنگ پوست بدن می تواند نشانه ی غلبه یکی از مزاج ها باشد.
- پوست سفید رنگ و به اصطلاح گچ مانند نشانه غلبه سردی و تری است و نشانه مزاج بلغم می باشد.
- پوست تیره نشانه غلبه سردی و خشکی است و معرف مزاج سودا است.
- زردی پوست مربوط به مزاج صفراوی است که نشان دهنده غلبه گرمی و خشکی است.
- رنگ قرمز و سرخ در پوست نیز معرف غلبه گرمی در بدن است و می تواند نشان دهنده مزاج دم باشد.
- کمیت و کیفیت موها در بدن : تراکم زیاد مو در سر و نقاط دیگر بدن و همچنین ضخیم بودن موها نشانه گرمی است. در مقابل موهای نازک و کم پشت در سر و کم بودن موها در نقاط دیگر بدن نشانه سردی مزاج است. موهای مجعد نشانه خشکی و موهای لخت نشانه تری در تشخیص مزاج می باشند.
- نوع بافت های بدن : یکی دیگر از نشانه ها برای تشخیص مزاج نرمی و سفتی بافت بدن است. نرم بودن بافت بدن نشانه گرمی است و در مقابل سفت بودن آن نشانه سردی است. برای تشخیص این ویژگی با انگشت به نقاط مختلف پوست خود فشار وارد کنید، درصورتی که انگشتتان به راحتی در پوست فرو رفت بافتی نرم دارید و مزاج شما گرم است در غیر این صورت اگر بافت سختی داشتید مزاجتان نیز سرد می باشد.
- کمیت و کیفیت خواب : افرادی که ساعت خواب آن ها بیشتر از ۸ ساعت در شبانه روز است و زیاد می خوابند به احتمال زیاد دارای مزاج سرد و تر هستند. در مقابل افرادی که کمتر از ۸ ساعت می خوابند افرادی با مزاج گرم و خشک هستند.
- مدفوع : اگر مدفوع بدبو تر و تیره تر از حالت معمولی باشد نشانه مزاج صفراوی می باشد. مدفوع کم رنگ نیز نشانه سردی مزاج است.
- تراکم عضلانی : افرادی که عضلات بیشتری دارند و به اصطلاح هیکلی تر هستند مزاج گرمی دارند و در مقابل افراد لاغر تر و استخوانی سرد مزاج هستند.
نشانه های بالا از ساده ترین نشانه هایی هستند که می توانند به تشخیص نوع مزاج کمک می کنند ولی تاکید می کنیم که تشخیص دقیق مزاج باید توسط متخصص انجام شود.
خصوصیات جسمی و روحی صاحبان هر یک ازمزاج ها
مزاج هرکس می تواند روی ویژگی های جسمی و روحی او تاثیر بگذارد. ویژگی های افراد هر یک از مزاج های اصلی را در ادامه بررسی می کنیم :
- ویژگی های افراد دموی مزاج : در افرادی که مزاج دم دارند گرمی و تری غلبه دارد. رنگ پوست این افراد معمولا قرمز و سرخ است. چون گرمی در آن ها غلبه دارد درشت هیکل هستند و بدن پرمو با موهای پرتراکم و ضخیم دارند. این افراد بافت بدنی نرم و مرطوبی دارند و معمولا پر انرژی هستند. سرما برایشان مطلوب تر از گرما است. طعم های شیرین و ترش بیشتر به مزاج آن ها می سازد. شخصیت این افراد آرام و در عین حال جسور و شجاع است. ارتباطات اجتماعی خوبی دارند و خون گرم هستند ولی اگر فشار زیادی روی آن ها باشد عصبانیتشان خشمگینانه و ترسناک است.
- ویژگی های افراد بلغمی مزاج : رنگ پوست این افراد معمولا به دلیل غلبه سردی و تری، سفید رنگ و گچ مانند است. موهای نازک و بدنی کم مو دارند. پوستشان در عین مرطوب بودن تا حدی سفت است. معمولا توده چربی بالایی دارند. کمتر تشنه می شوند. هوای گرم برای این افراد مطلوب تر است. این افراد طرفدار آرامش اند و صبر زیادی دارند، شاید دلیل آن این باشد که انرژی پایینی دارند. حد تحمل بالایی دارند و کم عصبانی می شوند.
- ویژگی های افراد سوداوی مزاج : پوست تیره، کدر و خشکی دارند و بافت بدنی آن ها نیز سفت است. اندام استخوانی دارند. به گرما تمایل بیشتری دارند. از شیرینی ها و گرمی ها بیشتر خوششان می آید. بدنشان نیز کم مو است و موهای نازکی دارند. این افراد بسیار با دقت و منظم هستند و در آینده نگری خبره هستند و معمولا محاسبه گرند.
- ویژگی های افراد صفراوی مزاج : رنگ پوستشان متمایل به زردی می رود و پوستی نرم ام در عین حال خشکی دارند. بدنی پر مو با موهای مجعد دارند. بسیار تشنه می شوند و سرما را بیشتر از گرما دوست دارند. اندام استخوانی دارند. خوابشان کوتاه و سبک است. از طعم ترش و مواد سرد بیشتر خوششان می آید. این افراد زودجوش هستند و سریع عصبانی می شوند. انرژی زیادی دارند. افرادی اجتماعی هستند و با این که سریع عصبانی می شوند ولی زود هم آرام می شوند. این افراد هوش بالایی هم دارند.
روش های درمانی از طریق مزاج شناسی سنتی
در طب سنتی وقتی کسی بیمار می شود عقیده بر این است که بدن او از تعادل خارج شده است. برای درمان بیماری ها باید تعادل از دست رفته را به بدن برگرداند. مثلا کسی که مزاج گرم و خشک دارد در صورتی که مواد خوراکی گرم و خشک نیز بخورد تعادل بدن او به سمت گرمی بالا می رود و دچار بیماری می شود. درمان بیماری یعنی رسیدن به تعادل بین اخلاط چهار گانه (۴ مزاج اصلی) و حفظ سلامتی یعنی ثابت نگه داشتن تعادل مزاجی بدن. پس برای درمان بیماری ابتدا باید مزاج شخص مشخص شود، سپس باید نشانه های بیماری بررسی شود. نشانه های بیماری ها به متخصص طب سنتی نشان می دهد که بدن به سمت کدام مزاج بیشتر کشش دارد و تعادل به کدام سمت بهم خورده است. حال متخصص گیاهان دارویی و رژیم غذایی مناسب برای متعادل سازی مزاج فرد را به او پیشنهاد می کند. البته در طب سنتی فقط انسان و گیاهان نیستند که طبع دارند. فصل ها، رنگ ها، لباس و پوشش، خانه و مسکن، اصوات، عطر ها و تقریبا همه چیز مزاج دارند. در نتیجه علاوه بر رژیم غذایی و گیاهان دارویی اصلاحات دیگر زیادی هستند که می توانند به متعادل سازی مزاج انسان کمک کنند.
معرفی داروهای گیاهی برای تعادل در هر مزاج
برای تعادل مزاج باید گیاهان دارویی و مواد خوراکی مخالف مزاج تشخیص داده شده مصرف شود. مثلا اگر فردی صفراوی مزاج است باید مواد غذایی گرم و خشک کمتر مصرف کند و موادی که سردتر هستند و تری بیشتری دارند مصرف کند. حال نگاهی می کنیم به گیاهان دارویی و مواد مناسب برای هر مزاج :
- درمان مزاج دم : مزاج دم گرم و تر است پس باید مواد سرد و خشک مصرف شود. نوشیدنی هایی مثل آب زرشک و مخلوط آب لیمو ترش تازه در آب خوب است. سبزیجات باید به صورت خام و تازه مصرف شوند مثلا کاهو یا سالاد فصل. از جمله میوه هایی که برای به تعادل رساندن این مزاج مناسب هستند می توان به پرتقال، نارنگی، انار، سیب، نارنج، لیمو شیرین، تمر هندی و آلو بخارا اشاره کرد. جوی دوسر، ماش، عدس، بارهنگ، خاکشیر، اسفرزه، کدو خورشتی، توت و آلبالو از دیگر مواد مفید برای افراد دموی مزاج است. این افراد باید از خوردن مواد گرم و خشک مثل ادویه های تند پرهیز کنند. همچنین مواد غذایی شور مثل خیار شور، چربی و نشاسته زیاد، گوشت زیاد مثل گوشت گوسفند یا بوقلمون، بادمجان برای این افراد مضر است. میوه های گرم همچون انبه، موز، فندق و انجیر نیز برایشان بد می باشد.
- درمان مزاج بلغم : چون مزاج بلغمی سرد و تر است پس مواد غذایی گرم و خشک برای این افراد مفید است و مزاجشان را متعادل می کند. از میوه های مفید برای تعادل این طبع می توان به نارگیل، مویز، گلابی، سیب شیرین و انجیر اشاره کرد. گوشت بره، گنجشک، بوقلمون، کبوتر و بلدرچین که گرم هستند برای درمان بلغم مفیدند.از دیگر مواد گرم و مفید برای متعادل کردن این مزاج زعفران، زنیان، زیره سبز، رازیانه، آویشن، انیسون، نعنا، ترخون، شوید، تره، ریحان، عسل، مغز بادام و شیره انگور یا خرما می باشد. اما لبنیجات و ترشیجات برای افراد بلغمی مزاج مضر است. این افراد باید از خوردن سرکه، برنج، سیب زمینی، کله پاچه، ماهی، نان خمیری، میوه های ترش و آش و سوپ نیز بپرهیزند.
- درمان مزاج سودا : همانطور که گفتیم سودا مزاج سرد و خشک است که برای تعادل نیاز به رژیم گرم و تر دارد. پس گوشت های گرم مزاج مثل گوشت بره، بوقلمون و کبوتر برای تعادل این مزاج مفید است. همچنین نخود، گندم، مویز و کشمش، بادام و زرده تخم مرغ هم باعث متعادل کردن سری در این مزاج می شود. از بین میوه ها نیز خربزه، انگور، آلوشیرین، طالبی و سیب می تواند به درمان این طبع کمک کند. سبزیجات گرم طبع مثل نعنا، تره، جعفری، ریحون، مرزه و ترخون و همینطور عسل، توت، کنجد، کره، شیره انگور یا خرما و برنج نیز خوب است. از مواد مضر برای افرادی سوداوی گوشت های سرد طبع مثل گوشت گاو و گوساله و بز هستند. همچنین مواد سردی مثل بادمجان، پنیر، سرکه، خیارشور و غوره برایشان بد است. این افراد باید از خودن هرگونه ماده غذایی مانده یا فریز شده نیز خودداری کنند.
- درمان مزاج صفرا : بدن این افراد برای رسیدن به تعادل نیاز به سردی دارد. آب انار، آب تمر هندی، شربت لیمو، شربت غوره و شربت نارنج از نوشیدنی های سردی است که به تعادل بدن افزاد صفراوی کمک می کند. علاوه بر این زیرباج، ماش مقشر، روغن بادام، خرفه و اسفناج و غذاهایی مثل آش، سوپ جو با مرغ و شیربرنج برای درمان صفرا مفید است. مرکبات و خوراکی های ترش مثل گوجه سبز، لیمو ترش، تمر هندی و زرشک هم با مزاج سردی که دارند برای افراد صفراوی متعادل کننده هستند. اما مواد گرم یا خشکی مثل گوشت قرمز، سیر و پیاز، ادویه های تند مثل فلفل و زردچوبه، موز، پسته، گردو، فندق و انجیر سیستم بدنشان را بیشتر بهم می ریزد.
